Nasze współczesne rozumienie imienia, zwłaszcza w kulturze zachodniej, sprowadzone jest do pewnego rodzaju „etykiety” – niewiele mówi o jego posiadaczu, sposobie jego egzystencji i roli w społeczeństwie. Służy raczej jedynie do identyfikacji danej osoby.
Nie sposób właściwie zrozumieć biblijnego przekazu w oderwaniu od kultury starożytnego Izraela, gdzie imię i nosząca je osoba są tożsame, a poznanie czyjegoś imienia oznacza wejście w relację z jego posiadaczem.
W kontekście biblijnym imię może odzwierciedlać nie tylko cechy osobiste, ale także Boże powołanie lub prorocze przesłanie związane z daną osobą. Świadczą o tym sytuacje, w których imię zostaje zmienione, jak chociażby w przypadku Abrama, któremu Bóg zmienił imię na Abraham, lub też w przypadku Jakuba, który otrzymał nowe imię – Izrael. Nowe imię oznacza nowe powołanie, nowe szczególne zadanie. I tym samym oznacza również w pewnym sensie nową tożsamość [1].
[1] W. Łużyński, „Nie będziesz brał imienia Pana Boga twego nadaremno”. Aktualność Dekalogu, Studia Gdańskie 2018, nr 42, s. 119-131.
Jakie jest Jego Imię
Mojżesz zaś rzekł Bogu: «Oto pójdę do Izraelitów i powiem im: Bóg ojców naszych posłał mię do was.
Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, to cóż im mam powiedzieć?»
Wj 3,13
Hebrajski sposób myślenia o imieniu jako takim z całą pewnością warunkuje sposób myślenia o imieniu Bożym.
Stąd pytanie Mojżesza, które zadał przy gorejącym krzewie Bogu, nie jest pytaniem o imię własne, pozwalające zidentyfikować i odróżnić tegoż Boga od tych funkcjonujących w religiach politeistycznych ówczesnego świata. Jest to raczej pytanie o rodzaj relacji, jaki ma łączyć uciemiężonych Izraelitów z Tym, który posyła doń Mojżesza.
I tu pada odpowiedź:
Eje(h) Aszer Eje(h) אהיה אשר אהיה
– odpowiedź która według jednej z teorii jest wyjaśnieniem znaczenia Tetragramu JHWH, którym określany jest w Biblii hebrajskiej Bóg.
Tetragram ten uważany jest za święte Imię Boga, w tradycji hebrajskiej niewymawiane – ze względu na szacunek. Żydzi zastępują go wyrażeniem „HaSzem”, co oznacza „To Imię”.
W literaturze naukowej JHWH najczęściej przybiera formę JAHWE.
Ta właśnie odpowiedź, którą Bóg udzielił Mojżeszowi, w większości polskich przekładów tłumaczona jest jako: „JESTEM, KTÓRY JESTEM”. Nie jest to jednak najwłaściwszy sposób oddania hebrajskiego zwrotu: Eje(h) Aszer Eje(h) אהיה אשר אהיה, którym wyraził się o sobie samym Bóg.
Bardzo długo w interpretacji chrześcijańskiej rozumiano ten zwrot jako objawienie Boga dotyczące Jego istoty, którą jest istnienie. Zdanie to miało nieść przesłanie o doskonałym i absolutnym istnieniu Boga w sensie ontologicznym. Ta metafizyczna interpretacja opiera się na tłumaczeniu Septuaginty, które oddało to zdanie w klimacie właściwym dla greckiej filozofii: „Ja jestem będący”.
Bardzo konkretnie metafizyczny sposób interpretacji tej wypowiedzi Boga, utwierdził okres patrystyczny [2]. Augustyn z Hippony, odnosząc się właśnie do Wj 3,14 mówił o substancjalności Boga i Jego istocie. Myśl Ojców Kościoła o doskonałym i samowystarczalnym istnieniu Boga pogłębił póżniej św. Tomasz z Akwinu [3].
Tak więc chrześcijańska interpretacja tego tekstu, wyrosła przede wszystkim na specyficznym tłumaczeniu Septuaginty, poszła w swoim – dość abstrakcyjnym dla tradycji rabinicznej, opartej zasadniczo na tekście hebrajskim – kierunku.
[2] J. J. Waszkowiak, Tłumaczenia i interpretacje: אהיה אשר אהיה (Wj 3,14a), Biblica et Patristica Thoruniensia, 9 (2016) 1, s. 133-151.
[3] K. Jasiński, JHWH: istota czy obecność Boga?, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie 15 (2010), s. 71-80.
Żydowska interpretacja hebrajskiego zwrotu: Eje(h) Aszer Eje(h) אהיה אשר אהיה, w żadnym razie nie odczytuje go wyłącznie w sensie metafizycznym. Taki kierunek jest właściwy filozofii greckiej, jednak całkowicie obcy kulturze semickiej, dla której sama koncepcja bez jej praktycznego przełożenia jest czymś pustym. Żydowski sposób myślenia oparty jest na relacyjności. Jeśli podnosi kwestię istnienia, to rozumiejąc go w sensie dynamicznym, które przekłada się na konkretne działanie [4]. Stąd sformułowanie, jakim określił się Bóg, w żydowskiej interpretacji jest zapewnieniem o czynnym zaangażowaniu, opiece i zbawczym działaniu Boga pośród swego ludu.
Dodatkowo tłumaczenie interesującego nas sformułowania w czasie teraźniejszym okazuje się być całkowicie błędnym. Oryginalny zapis hebrajski wskazuje na czas przyszły! Więc prędzej brzmieć ono powinno „JESTEM, KTÓRY BĘDĘ” lub „BĘDĘ, KTÓRY BĘDĘ”. Tym samym zwrot ten brzmi nie tyle jak „definicja”, ale raczej jak pewnego rodzaju obietnica! Obietnica Boga o Jego wierności względem narodu wybranego. Wierność ta również ma konkretny wymiar: wyraża się w wypełnieniu innych obietnic! Tych, które Bóg złożył Abrahamowi, zawierając z nim Przymierze, a następnie potwierdził Izaakowi i Jakubowi. A są to obietnice związane z błogosławieństwem, płodnością i Ziemią. Konkretną ziemią w konkretnej szerokości geograficznej – Ziemią Kanaan. Wierność Boga względem Izraela wyraża się także przez to, że na powrót sprowadza Żydów do Ziemi, którą obiecał ich przodkom, aby posiedli ją na wieki. A nasze pokolenie jest naocznym tego świadkiem.
Odwróci też Pan, Bóg twój, twoje wygnanie i zlituje się nad tobą. Zgromadzi cię na nowo spośród wszystkich narodów, gdzie cię Pan, Bóg twój, rozproszył. Choćby twoi wygnańcy byli na krańcach nieba, zgromadzi cię stamtąd Pan, Bóg twój, i stamtąd cię zabierze. Sprowadzi cię Pan, Bóg twój, do ziemi, którą przodkowie twoi otrzymali w posiadanie, abyś ją odzyskał; uczyni cię szczęśliwym i rozmnoży cię bardziej niż twoich przodków.
Pwt 30,3-5
A więc Imieniem (czyli tożsamością) Boga na wieki – Imieniem, przez które daje się poznać rodzajowi ludzkiemu – jest Jego wierność względem Izraela i Przymierza, jakie Bóg zawarł z Patriarchami. To jest podstawa relacji Boga z człowiekiem – każdym, także i tym, który nie pochodzi genetycznie z narodu wybranego. Wchodząc w relację z Bogiem musimy mieć świadomość, że nie jest to Bóg Bóg, ale że Jest to Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba. „To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia”, mówi Bóg.
«Jam jest JHWH. Ja objawiłem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Bóg Wszechmocny, ale imienia mego, JHWH, nie objawiłem im. Ponadto ustanowiłem też przymierze moje z nimi, że im dam kraj Kanaan, kraj ich wędrówek, gdzie przebywali jako przybysze. Ja także usłyszałem jęk Izraelitów, których Egipcjanie obciążyli robotami, i wspomniałem na moje przymierze. Przeto powiedz synom izraelskim: Ja jestem JHWH! Uwolnię was od jarzma egipskiego i wybawię was z niewoli, i wyswobodzę was wyciągniętym ramieniem i przez surowe kary. I wezmę sobie was za mój lud, i będę wam Bogiem, i przekonacie się, że Ja, JHWH, Bóg wasz, uwolniłem was spod jarzma egipskiego. Potem wprowadzę was do ziemi, którą z ręką podniesioną przysiągłem dać Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Dam ją wam na własność. Zaiste, Ja jestem JHWH!»
Wj 6,2b-8
Progresywność objawienia Bożego Imienia
Bóg w rozmowie z Mojżeszem nazywa Siebie JAHWE, zaznacza jednak, że mimo iż objawił się Patriarchom jako Bóg Wszechmogący (El Szaddaj), to jednak nie objawił im swego Imienia JAHWE. Przypomina, że zawarł z Patriarchami przymierze związane z obietnicą ziemi Kanaan, a teraz – kiedy usłyszał wołanie Izraelitów będących w niewoli pod uciskiem Egipcjan – ze względu na to właśnie przymierze zwraca się do Izraelitów jako narodu. I ze względu na to właśnie przymierze zapowiada im, iż uwolni ich spod jarzma egipskiego, weźmie ich sobie za swój lud, będzie im Bogiem i wprowadzi ich do Ziemi Obiecanej – aby się przekonali, że Bóg jest JAHWE.
Widzimy więc w tym miejscu podkreślenie pewnej zmiany w sposobie, w jaki Bóg pragnie się objawiać.
Relacja Boga z każdym z Patriarchów miała wymiar indywidualny, jednostkowy. Bóg przemawiał do jednostki, kładąc jej w sercu obietnicę ziemi Kanaan dotyczącą dalekiej przyszłości – obietnicę dla narodu, który dopiero miał się zrodzić. Teraz jesteśmy w miejscu, kiedy Izraelici rozrośli się tak bardzo, że już zaczęli stanowić potężny naród. Teraz, ze względu na ucisk, jakiego Izraelici doznali w Egipcie, Bóg decyduje się na nowo wejść w interakcję, tym razem jednak nie przemawia wyłącznie do jednostki, ale przez jednostkę (czyli przez Mojżesza) przemawia do całego ludu, do narodu Izraela. Objawiając swoje Imię, Imię JAHWE, Bóg przed narodem Izraela objawia w pewien sposób można powiedzieć na nowo swoją tożsamość, która wyznaczać ma charakter relacji łączących Boga i Jego lud. Pokazuje się im, jako Ten, który będzie w relacji z nimi, z narodem – już nie tylko z Patriarchami, choć ze względu na przymierze z Patriarchami zawarte. Bóg objawiając się narodowi izraelskiemu poprzez Mojżesza obiecuje: „Jestem Tym, który tak jak byłem z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem, tak też będę z wami”. Imię JAHWE jest więc Imieniem (tożsamością), jakie Bóg objawia na potrzeby Jego relacji z narodem Izraela.
Widzimy więc pewien progres w sposobie, w jaki Bóg daje się poznać. Przejście od objawienia się wybranej jednostce – Abrahamowi, a potem jego synowi i synowi jego syna – do objawienia się ludowi wybranemu, narodowi wybranemu. Z tym związane jest objawienie Bożego Imienia.
Imię ponad wszelkie imię
Objawienie Boże i zbawcze darowanie się Boga ludziom ma charakter progresywny. Bóg objawia się stopniowo w całej Biblii. Sposób, w jaki Bóg objawiał się Patriarchom zostaje poszerzony w czasach Mojżesza do objawienia dla narodu Izraela, a następnie ponownie jakby rozciągnięty w Osobie Mesjasza Izraela – Zbawiciela świata. Przez Niego przychodzi objawienie Boga przeznaczone już nie tylko dla samego narodu wybranego, ale dla całej ludzkości. To objawienie przychodzi poprzez Imię JESZUA.
Grecko-łacińskie imię Jezus jest taką właśnie pewnego rodzaju „etykietą” – zgodnie z tym, jak funkcjonują imiona w kulturze zachodniej. Etykietą, która wskazuje kogo mamy na myśli. Nie zawiera w sobie dodatkowych treści, poza identyfikacją Osoby.
Imię Jeszua ישוע, czy też Jehoszua יהושע, oznacza JAHWE ZBAWIA, JAHWE JEST ZBAWIENIEM. Z całym tym zrozumieniem Kim jest JAHWE, Imię Jeszua oznacza: Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba, który jest wierny swojemu narodowi wybranemu, jest zbawieniem. To znaczy: moje zbawienie jest na fundamencie Bożej wierności wobec Izraela.
Zatem Imię Jeszua jest Tym, które zasadniczo zmienia nie tylko moją osobistą relację z Bogiem, ale także moją relację z Żydami.
Wszak zbawienie bierze początek od Żydów (zob. J 4,22), jak powiedział Jeszua w rozmowie z Samarytanką.