W niedzielę 17 stycznia 2021 roku obchodzimy Ogólnopolski Dzień Judaizmu w Kościele Katolickim w Polsce, ustanowiony przez KEP w 1997 roku. Choć dzisiaj takie obchody nikogo nie dziwią, przez ponad 18 wieków stosunki Kościoła z narodem żydowskim naznaczone były absolutnym niezrozumieniem, mającym swe bolesne konsekwencje. Powszechnym przekonaniem panującym w tych wiekach ciemności była tzw. „teoria zastąpienia”, wg której Żydzi – jako naród nieprzyjmyjący Jezusa Mesjasza – zostali potępieni i odrzuceni przez Boga. Takie myślenie, które zakiełkowało w łonie Kościoła, dało żyzny grunt dla rozwoju niechęci, uprzedzeń i wrogości wobec Izraela i wszystkiego co żydowskie, a także było świadectwem głębokiego niezrozumienia własnej tożsamości.

Poniższy wpis traktuje o punkcie zwrotnym we wzajemnych relacjach i początku drogi ku pojednaniu.

Kluczowe przełomy, wydarzenia i dokumenty, które pokazują rozwój – bezprecedensowego w historii Kościoła – dialogu pomiędzy chrześcijanami a wyznawcami judaizmu:

1. Warunki do rozwoju dialogu pomiędzy chrześcijanami a Żydami zostały zainicjowane przez Sobór Watykański II (1962-1965). Sobór zaowocował między innymi deklaracją „O stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich”, znaną (od otwierających ją słów) jako „Nostra aetate” (punkt 4.)

– nastąpiło w niej kategoryczne potępienie antysemityzmu
– odrzucono zbiorową odpowiedzialność Żydów za śmierć Chrystusa
– wskazano na zakorzenienie Kościoła w dziejach i wierze Żydów
– podkreślono nieodwołalność wybrania Żydów przez Boga jednocześnie wyjaśniając, że “Żydzi nie mogą być przedstawiani ani jako odrzuceni przez Boga, ani jako przeklęci”
– wezwano do dialogu chrześcijańsko-żydowskiego

Sobór pragnie ożywić i zalecić obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy.

Ważną konsekwencją „Nostra aetate” były też dokumenty:

A. Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzenia w życie deklaracji soborowej Nostra aetate nr 4 (Komisja Stolicy Apostolskiej do Spraw Stosunków Religijnych z Judaizmem, 1 grudnia 1974 r.)

B. Żydzi i judaizm w głoszeniu Słowa Bożego i Katechezie Kościoła katolickiego. Wskazówki do właściwego przedstawiania tych zagadnień (Komisja Stolicy Apostolskiej do Spraw Stosunków Religijnych z Judaizmem, 24 czerwca 1985 r.)

C. Dokument Pamiętamy: Refleksje nad Szoah (Komisja do Spraw Kontaktów Religijnych z Judaizmem, 16 marca 1998 r.)

2. W 1966 r. papież Paweł VI wydzielił w ramach Sekretariatu do Spraw Jedności Chrześcijan Komisję ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem, dzięki czemu dialog Kościoła z Żydami i judaizmem stał się dialogiem wewnątrzchrześcijańskim.

Obecnie instytucja prowadząca dialog chrześcijańsko-żydowski na szczeblu Kościoła powszechnego działa w ramach Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan, a nie Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego.

3. Pontyfikat Jana Pawła II przyniósł przełomowe wydarzenia.

Papież podczas wizyty w Synagodze Większej w Rzymie 13 kwietnia 1986 r. mówił, że: “Religia żydowska nie jest dla naszej religii rzeczywistością zewnętrzną, lecz czymś wewnętrznym. Stosunek do niej jest inny aniżeli do jakiejkolwiek innej religii. Jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i – można powiedzieć – naszymi starszymi braćmi”. Jan Paweł II uczynił wiele, aby zacieśnić relacje między Żydami, a chrześcijanami. Przede wszystkim ważna była jego wizyta w Izraelu. Składając wizytę prezydentowi Izraela, powiedział: „Musimy pracować, aby nadeszła nowa era pojednania i pokoju między Żydami i chrześcijanami. Przez moją wizytę składam przyrzeczenie, że Kościół katolicki uczyni wszystko, co możliwe, aby ta wizja nie pozostała jedynie marzeniem, ale stała się rzeczywistością” (23 III 2000). Pobyt w Yad Vashem, prośba o przebaczenie za prześladowanie i winy chrześcijan wobec Żydów, modlitwa przy Ścianie Płaczu – to niezwykle wymowne, symboliczne gesty. Bezprecedensowa była liturgia pokutna w Bazylice św. Piotra, przygotowana z okazji Wielkiego Jubileuszu chrześcijaństwa w roku 2000, w której wspominano, m.in. o winach katolików wobec Żydów, a towarzyszyła jej prośba o przebaczenie.

NOSTRA AETATE, 1965 (wybrane fragmenty)

Kościół uznaje, że ma swoje korzenie w Izraelu

Zgłębiając tajemnicę Kościoła, święty Sobór obecny pamięta o więzi którą lud Nowego Testamentu zespolony jest duchowo z plemieniem Abrahama. Kościół bowiem Chrystusowy uznaje, iż początki jego wiary i wybrania znajdują się według Bożej tajemnicy zbawienia już u Patriarchów, Mojżesza i Proroków. Wyznaje, że w powołaniu Abrahama zawarte jest również powołanie wszystkich wyznawców Chrystusa, synów owego Patriarchy według wiary, i że wyjście ludu wybranego z ziemi niewoli jest mistyczną zapowiedzią i znakiem zbawienia Kościoła. Przeto nie może Kościół zapomnieć o tym, że za pośrednictwem owego ludu, z którym Bóg w niewypowiedzianym miłosierdziu swoim postanowił zawrzeć Stare Przymierze, otrzymał objawienie Starego Testamentu i karmi się korzeniem dobrej oliwki, w którą wszczepione zostały gałązki dziczki oliwnej narodów. Wierzy bowiem Kościół, że Chrystus, Pokój nasz, przez krzyż pojednał Żydów i narody i w sobie uczynił je jednością.

Kościół uznaje, że powołanie Izraela jest NIEODWOŁALNE, a Izrael nigdy nie został przez Boga odrzucony

Zawsze też ma Kościół przed oczyma słowa Apostoła Pawła odnoszące się do jego ziomków, „do których należy, przybrane synostwo i chwała, przymierze i zakon, służba Boża i obietnice; ich przodkami są ci, z których pochodzi Chrystus wedle ciała” (Rz 9,4-5), Syn Dziewicy Maryi. Pamięta także, iż z narodu żydowskiego pochodzili Apostołowie, będący fundamentami i kolumnami Kościoła, oraz bardzo wielu spośród owych pierwszych uczniów, którzy ogłosili światu Ewangelię Chrystusową. Według świadectwa Pisma świętego Jerozolima nie poznała czasu nawiedzenia swego i większość Żydów nie przyjęła Ewangelii, a nawet niemało spośród nich przeciwstawiło się jej rozpowszechnieniu. Niemniej, jak powiada Apostoł, Żydzi nadal ze względu na swych przodków są bardzo drodzy Bogu, który nigdy nie żałuje darów i powołania. Razem z Prorokami i z tymże Apostołem Kościół oczekuje znanego tylko Bogu dnia, w którym wszystkie ludy będą wzywały Pana jednym głosem i „służyły Mu ramieniem jednym” (Sf 3,9). Skoro więc tak wielkie jest dziedzictwo duchowe wspólne chrześcijanom i Żydom, święty Sobór obecny pragnie ożywić i zalecić obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy.

Kościół uznaje, że odpowiedzialność za śmierć Jezusa NIE spoczywa na Żydach

A choć władze żydowskie wraz ze swymi zwolennikami domagały się śmierci Chrystusa, jednakże to, co popełniono podczas Jego męki, nie może być przypisane ani wszystkim bez różnicy Żydom wówczas żyjącym, ani Żydom dzisiejszym. Chociaż Kościół jest nowym Ludem Bożym, nie należy przedstawiać Żydów jako odrzuconych ani jako przeklętych przez Boga, rzekomo na podstawie Pisma świętego. Niechże więc wszyscy dbają o to, aby w katechezie i głoszeniu słowa Bożego nie nauczali niczego, co nie licowało z prawdą ewangeliczną i z duchem Chrystusowym.

Kościół potępia wszelkie przejawy antysemityzmu

Poza tym Kościół, który potępia wszelkie prześladowania, przeciw jakimkolwiek ludziom zwrócone, pomnąc na wspólne z Żydami dziedzictwo, opłakuje – nie z pobudek politycznych, ale pod wpływem religijnej miłości ewangelicznej – akty nienawiści, prześladowania, przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom. Chrystus przy tym, jak to Kościół zawsze utrzymywał i utrzymuje, mękę swoją i śmierć podjął dobrowolnie pod wpływem bezmiernej miłości, za grzechy wszystkich ludzi, aby wszyscy dostąpili zbawienia. Jest więc zadaniem Kościoła nauczającego głosić krzyż Chrystusowy jako znak zwróconej ku wszystkim miłości Boga i jako źródło wszelkiej łaski.

KATECHIZM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO (wybrane punkty)

597

… nie można przypisać odpowiedzialności za śmierć Jezusa wszystkim Żydom […]. Tym bardziej nie można rozciągać odpowiedzialności na innych Żydów w czasie i przestrzeni. […]. Na Soborze Watykańskim II Kościół oświadczył: „To, co popełniono podczas męki (Chrystusa), nie może być przypisane ani wszystkim bez różnicy Żydom wówczas żyjącym, ani Żydom dzisiejszym… Nie należy przedstawiać Żydów jako odrzuconych ani jako przeklętych przez Boga, rzekomo na podstawie Pisma świętego”.

598

Kościół w nauczaniu swojej wiary i w świadectwie swoich świętych nigdy nie zapomniał, „że to właśnie grzesznicy byli sprawcami i jakby narzędziami wszystkich mąk, które wycierpiał Boski Odkupiciel”. Uwzględniając fakt, że nasze grzechy dotykają samego Chrystusa, Kościół nie waha się przypisać chrześcijanom największej odpowiedzialności za mękę Jezusa, którą zbyt często obciążali jedynie Żydów. […] Trzeba uznać, że nasza wina jest w tym przypadku większa niż Żydów. Oni bowiem, według świadectwa Apostoła, „nie ukrzyżowaliby Pana chwały” (1 Kor 2, 8), gdyby Go poznali. My przeciwnie, wyznajemy, że Go znamy. Gdy więc zapieramy się Go przez nasze uczynki, podnosimy na Niego w jakiś sposób nasze zbrodnicze ręce.

674

Przyjście Mesjasza w chwale jest zatrzymane w każdej chwili historii do momentu uznania Go przez „całego Izraela” (Rz 11, 26; Mt 23, 39), którego część została dotknięta „zatwardziałością” (Rz 11, 25) w „niewierze” (Rz 11, 20) w Jezusa. [..] Wejście „całości” Izraela (Rz 11, 12) do zbawienia mesjańskiego, w ślad za wejściem „pełni pogan” (Rz 11, 25), pozwoli Ludowi Bożemu zrealizować „miarę wielkości według Pełni Chrystusa” (Ef 4, 13), gdy Bóg będzie „wszystkim we wszystkich” (1 Kor 15, 28).

1096

Głębsza znajomość wiary i życia religijnego narodu żydowskiego, tak jak są jeszcze dzisiaj wyznawane i przeżywane, może pomóc lepiej zrozumieć pewne aspekty liturgii chrześcijańskiej. […]