Pokora

Słowo pokora w języku polskim wywodzi się od prasłowiańskiego pokoriti, co znaczy poniżyć, upokorzyć [2]. Najczęściej więc rozumiana jest jako uniżoność, stojąca w opozycji do pychy, wyniosłości czy arogancji. Jest to jednak fałszywa pokora. Zarówno bowiem arogancja, wyniosłość czy pycha, jak i uniżoność wynikają z własnego ego i są definiowane w porównaniu do innych ludzi, stawiając nas w opozycji do nich. Kiedy umieszczamy nasze jestestwo w centrum naszego wszechświata wyznaczamy w ten sposób ciasne jego granice, a ostatecznie zamieniamy wszystkich w środek do zaspokojenia głodu własnej samoświadomości.

Tymczasem hebrajskie słowo oznaczające pokorę to anavah (עֲנָוָה). Anavah pochodzi od słowa anu, które oznacza odpowiadać. Pokora jest zatem odpowiedzią na to, co przychodzi spoza nas. Pokora oznacza życie w świetle tego, co jest większe ode mnie. Kiedy Bóg jest w centrum naszego życia poszerzamy promień naszego wszechświata aż do nieskończoności – otwieramy się na chwałę stworzenia i piękno innych ludzi. W judaizmie pokora jest zakorzeniona w poczuciu odpowiedzialności [3].

Literatura rabiniczna przypisuje pokorę samemu Bogu, z tym wskazaniem, że człowiek powinien Go w tym względzie naśladować. „Wspominając o haftarze czytanej w Jom Kipur, Gemara przytacza to, co powiedział rabin Joḥanan: Gdziekolwiek znajdziesz w Biblii odniesienie do potęgi Świętego, niech będzie błogosławiony, znajdziesz również odniesienie do Jego pokory przylegającej do niej. Dowody tego faktu są zapisane w Torze, powtórzone w Prorokach i podane po raz trzeci w Pismach. W Torze jest napisane: «albowiem Pan, Bóg wasz, jest Bogiem nad bogami i Panem nad panami» (Pwt 10,17) [4]. Po tym wersecie czytamy: «On wymierza sprawiedliwość sierotom i wdowom» (Pwt 10,18). W Prorokach jest napisane: «Tak bowiem mówi Wysoki i Wzniosły, którego stolica jest wieczna, a imię Święty» (Iz 57,15a). Natychmiast po tym następuje: «Zamieszkuję miejsce wzniesione i święte, lecz jestem z człowiekiem skruszonym i pokornym, aby ożywić ducha pokornych i tchnąć życie w serca skruszone» (Iz 57,15b). W Pismach jest napisane: «Śpiewajcie Bogu, grajcie Jego imieniu; wyrównajcie drogę Temu, co cwałuje na obłokach! Jahwe Mu na imię» (Ps 68,5), po czym następuje: «Ojcem dla sierot i dla wdów opiekunem» (Ps 68,6)” [5]. Izaak Abuaba pisze: „Człowiek musi więc z całej siły naśladować cechy swojego Stwórcy, aby wznieść się na najwyższy duchowy poziom i przylgnąć do pokory” [6].

Pokora oznacza – zauważa rabin Jonathan Sacks [7] – że czujemy się na tyle bezpieczni, że nasza wartość nie musi być potwierdzana przez innych. Oznacza to, że nie musimy niczego udowadniać pokazując, że jesteśmy mądrzejsi, bardziej utalentowani lub odnoszący większe sukcesy niż inni. Jesteśmy bezpieczni, ponieważ żyjemy w Bożej miłości – nie musimy porównywać się do innych. To właśnie z tak wzmocnionej pozycji jesteśmy w stanie nie tylko uznać, ale wręcz celebrować siebie, nasze obdarowanie i możliwości. Oznacza to także, że – pewni swojej tożsamości – możemy dostrzec innych ludzi i docenić ich za to, kim są i jacy są. Pokora bowiem jest definiowana nie tylko przez głęboką świadomość własnego obdarowania i poczucie odpowiedzialności za nie, ale także przez zwiększoną wrażliwość na dary innych. Prawdziwie pokorni nie skupiają się więc na sobie, a raczej na jak najlepszym wykorzystaniu własnych możliwości dla dobra większej całości. Są więc w stanie zachwycać się wielkością innych, a nawet pomóc innym wyraźniej dostrzec posiadane przez nich dary – piszą Mendel Kalmenson i Zalman Abraham [8]. Pokora – reasumuje rabin J. Sacks [9] – to ostatecznie zrozumienie, że nie chodzi o mnie.

Midraszowe ukazanie stworzenia człowieka wyjaśnia żydowski wzorzec pokory: „Mędrcy nauczali w baraita (Tosefta Sotah 8): Adam pierwszy człowiek został stworzony w szabatową wigilię pod koniec sześciu dni Stworzenia. I z jakiego powodu tak było? Aby heretycy nie mogli powiedzieć, że Święty, niech będzie błogosławiony, miał partnera, czyli Adama, w aktach stworzenia. Alternatywnie został stworzony w wigilię szabatu, aby – jeśli człowiek stanie się wyniosły – Bóg mógł mu powiedzieć: Komar poprzedził cię w aktach stworzenia, tak że zostałeś stworzony jako ostatni. (…) Ewentualnie został stworzony w szabat, po wszystkich innych kreacjach, aby natychmiast wszedł na ucztę, bo cały świat był dla niego przygotowany” [10].

Mendel Kalmenson i Zalman Abraham [11] kontestują, że być może właśnie dlatego, by kultywować ten sposób myślenia, wielki chasydzki mistrz R. Simcha Bunim z Peshischa zawsze nosił w kieszeni dwa kawałki papieru. Na jednym było napisane: „Cały świat został stworzony dla mnie”,    a na drugim: „Jestem tylko drobinką prochu (por. Rdz 18,27)”. Te pozornie sprzeczne uczucia są receptą na prawdziwą pokorę! Według mistrzów chasydzkich dzień, w którym się narodziliśmy, jest dniem, w którym Bóg zdecydował, że świat nie może bez nas istnieć, a jednak w tym samym czasie pozostajemy tylko jednym małym kawałkiem nieskończenie złożonego i wielkiego projektu.

Pamiętam z dzieciństwa niezwykłą atrakcję towarzyszącą suto zastawionym stołom w czasie rodzinnych uroczystości – coś, co dla dziecka nie stanowiło waloru konsumpcyjnego, a mimo to budziło spore zainteresowanie – GoldWasser, likier wysokoprocentowy z pływającymi drobinkami złota. Nie o alkohol rzecz jasna chodziło, a o te połyskujące i w płynie ukryte „skarby”. Cały wic polegał na tym, by za pomocą zapałki wyłowić je na powierzchnię. Jednak za każdym razem, gdy udało się to zrobić – złoto znikało [12]! 

Żydowscy moraliści są w pełni przekonani, że każda świadoma próba osiągnięcia pokory jest zawsze próbą samobójczą [13]. Perspektywa chasydzka rozumie, że pokora to nie tylko przeciwieństwo dumy. Pokora polega bowiem nie tyle na uniżonym myśleniu o sobie, co raczej na całkowitym wyzbyciu się myśli na swój temat. Kiedy żydowscy mistycy mówią o unicestwieniu samowiedzy, nie mają na myśli świadomego wysiłku woli. Próba zniweczenia jej, przy jednoczesnym zwracaniu na nią uwagi, musi zakończyć się porażką. Zamiast tego mistycy sugerują, że należy zachęcać umysł do porzucenia całkowicie wszystkich rozważań zarówno o własnej niższości, jak i wyższości [14].

Rabin J. Sacks wspomina: „Jedną z najbardziej skromnych osób, jakie kiedykolwiek spotkałem, był nieżyjący już Lubavitcher Rebbe, rabin Menachem Mendel Schneerson. Nie było w nim nic z samoponiżenia. Nosił się z cichą godnością. Był pewny siebie i miał niemal królewską postawę. Ale kiedy byłem z nim sam na sam, sprawił, że poczułem, że jestem najważniejszą osobą w pokoju. To był niezwykły prezent. To była «królewskość bez korony». To była «wspaniałość w zwykłych ubraniach»” [15].

Adam zdjął tę „niewidzialną koronę” – pokorę – z własnej głowy. Wszak pierwszy grzech – a i podstawa kolejnych – to pycha. „Rav Yehuda mówi, że Rav mówi: Adam, pierwszy człowiek, rozciągał się od jednego krańca świata do drugiego, jak to jest powiedziane: «od dnia, w którym Bóg stworzył człowieka na ziemi, od jednego krańca niebios do drugiego» (Pwt 4,32), co oznacza, że w dniu, w którym Adam został stworzony, rozciągał się od jednego końca niebios do drugiego. Kiedy Adam zgrzeszył, Święty, niech będzie błogosławiony, położył na nim rękę i pomniejszył go, jak to jest powiedziane: «Za i przed stworzyłeś mnie i położyłeś na mnie Twą rękę» (Ps 139,5) [16], że na początku Adam rozciągał się za i przed, co oznacza wszędzie, a potem Bóg położył na nim rękę i umniejszył go.” [17]

W ślad za Adamem nikt tej korony nie nosił. W smutku nosi się raczej żałobny fascynator. Po zburzeniu Jerozolimy narzeczeni nie mogli zakładać ślubnych koron. „Nauczali dalej, że w wojnie Tytusa Mędrcy debatowali nad koronami narzeczonych. Gemara wyjaśnia: Jakie są korony narzeczonych? Rabba bar bar Ḥana mówi, że rabbin Yoḥanan mówi: Miasto złota, złota korona wygrawerowana wzorem miasta, noszona przez kobiety jako ozdoba.” [18]

Czyż Oblubienica nie założy korony Złotego Miasta (por. Ap 21,18)? „Tego też uczy się w baraita: Jakie są korony panny młodej, które były zabronione? Korona panny młodej to miasto złota. Można to jednak zrobić jako czapkę z cienkiej wełny.” [19]