Jak Rut. Postmisyjny judaizm mesjanistyczny Marka S. Kinzera

Powstały w II połowie XX wieku Ruch mesjanistyczno-żydowski, który jest odzwierciedleniem pragnienia utrzymania (bądź nadania) żydowskiego charakteru ekspresji wiary wśród wierzących pochodzących z Narodu Wybranego, jest ruchem stosunkowo młodym. Podlega nieustannym przekształceniom na skutek ewolucji poglądów i przekonań, następującej w wyniku pogłębianej teologicznej autorefleksji. Jednocześnie jest ruchem z sukcesem dążącym do coraz bardziej precyzyjnego definiowania i ugruntowania własnej tożsamości, charakteryzującym się nieustannym wzrostem i powiększającą się stabilizacją [1]. 

Owo definiowanie własnej tożsamości nie ma jednak nic wspólnego z unifikacją poglądów wewnątrz Ruchu i nie oznacza jego jednolitości. Główni przedstawiciele Ruchu nie są jednomyślni w każdym szczególe dotyczącym przekonań wiary czy praktyki religijnej, ani też nie mają jednego wypracowanego stanowiska dotyczącego każdego aspektu jego (tj. Ruchu) istoty. Owy wielogłos ostatecznie pozwala wyłonić centrum i peryferie Ruchu, pomagając rozróżnić między normatywnym judaizmem mesjanistycznym [2], który staje się coraz szerzej uznawany za uzasadniony i teologicznie zdrowy wyraz wiary, a różnymi marginalnymi grupami, które przyjęły terminologię mesjańską w celu dalszego rozwoju innego (i często konkurującego) zestawu wartości. Teologowie mesjanistyczni prezentują różne perspektywy i postrzegają pewne rzeczywistości przez odmienne pryzmaty. Jednak dążą do wspólnego celu, jakim jest dostarczenie mocnych naukowych  i egzegetycznych podstaw, na których oprzeć się ma judaizm mesjanistyczny. Ich głosy wzajemnie się uzupełniają, tworząc coś na wzór mozaiki, złożonej z wielu różnych co do kształtu i koloru elementów, a jednak komponujących się w spójny obraz judaizmu mesjanistycznego, który co do zasady jest zjednoczony i posiada nośną wizję swojej przyszłości.

Znaczącą rolę w kształtowaniu się tożsamości judaizmu mesjanistycznego odgrywają liderzy i teolodzy mesjanistyczni związani z powstałą w 1979 roku organizacja parasolową dedykowaną kongregacjom mesjanistycznym – Union of Messianic Jewish Congregations (UMJC) [3]. Organizacja ta kładzie mocny nacisk na budowanie połączeń ze światem żydowskim i uznaje wagę żydowskiej tradycji, „postrzegając ją jako część Bożego powołania Żydów. Dlatego – pisze S. Osowski – przestrzeganie takich obyczajów jak świętowanie szabatu, zachowywanie koszerności, obchodzenie świąt czy dokonywanie obrzezania, traktowane jest jako wyraz posłuszeństwa Bogu i nie podlega ono kwestii rozeznawania w sumieniu czy preferencji poszczególnych wierzących” [4]. Jednym z głównych teologów mających wpływ na charakter i kierunek UMJC jest Mark S. Kinzer

UMJC prowadzi szeroko zakrojone dyskusje na wiele tematów dotyczących kształtu judaizmu mesjanistycznego. Podejmowana refleksja teologiczna możliwa jest dzięki nieustannym staraniom organizacji w kierunku wspierania szkolenia przywódców mesjanistycznych [5]. Działający w ramach UMJC Messianic Jewish Theological Institute jest jednym z najbardziej znanych mesjanistycznych ośrodków edukacyjnych. Stwarza możliwość odebrania szerokiej edukacji w zakresie teologii, biblistyki czy historii z perspektywy mesjanistycznej, a także kształci przyszłych rabinów mesjanistycznych (zarówno kobiety, jak i mężczyzn), przygotowując ich do podjęcia służby w kongregacjach [6]. Ten rodzaj działalności UMJC wzmacnia jej potencjał teologiczny, w efekcie znacząco przyczyniając się do zmian tożsamościowych w obrębie Ruchu. 

Narzędziem UMJC służącym do prezentacji poglądów i wymiany myśli jest portal Kesher [7]. Jak podaje A. R. Juszczak, „Odbywa się tutaj wymiana poglądów na temat teologii, liturgii, relacji   z chrześcijaństwem i judaizmem i przyszłości judaizmu mesjanistycznego” [8].

Efektem pracy liderów UMJC jest definicja judaizmu mesjanistycznego [9]. Owocem trwających kilka lat dyskusji był uchwalony w 2002 roku dokument, zawierający dwie wersje (podstawową i rozbudowaną) tejże definicji [10]. „Wersja podstawowa stara się określić w jednym zdaniu czym jest judaizm mesjanistyczny. Kładzie ona akcent bardziej na jego wymiar wspólnotowy, niż indywidualistyczny. Jednocześnie podkreśla szczególną ważność takich elementów wiary, jak Tora, Nowy Testament i tradycja żydowska. Podstawową definicję sformułowano w następujący sposób: Judaizm mesjanistyczny jest ruchem kongregacji żydowskich i wspólnot im podobnych, które są oddane Jeszui Mesjaszowi i przyjmują odpowiedzialność za życie i tożsamość żydowską zakorzenioną w Torze, wyrażoną w tradycji, odnowioną i zastosowaną w kontekście Nowego Przymierza” [11]. W 2005 roku poszerzono jej treść o dodatkowe zdanie: „Ugrupowania Żydów mesjanistycznych mogą obejmować także osoby ze środowisk nieżydowskich, które mają potwierdzone powołanie do pełnego uczestnictwa w życiu i przeznaczeniu narodu żydowskiego” [12], a także o zobowiązanie ugrupowań zrzeszonych w UMJC do przyjęcia niniejszej definicji [13]. Jak zaznacza S. Osowski, wersja rozbudowana tejże definicji [14] znacząco rozwija powyższe treści: podkreśla konieczność pełnej identyfikacji z narodem żydowskim oraz integracji ze światem żydowskim, sygnalizuje wagę troski o Boże przymierze powierzone Żydom oraz o mesjanistyczne rozumienie halachy. Definiuje rolę Żydów mesjanistycznych jako reprezentantów narodu żydowskiego w Ciele Mesjasza oraz świadków Jeszui w społeczności żydowskiej [15]. „Warto zauważyć – zaznacza A. R. Juszczak – że współtwórcą dokumentu Defining Messianic Judaizm jest właśnie Kinzer.” [16]

UMJC działa już od 45 lat realizując swe wyraźnie sprecyzowane cele [17]. Obecnie zrzesza 75 kongregacji z ośmiu krajów. Najbardziej radykalnym w ramach UMJC jest powstałe pod koniec lat 90. ugrupowanie Hashivenu [18]. Jest to forum pogłębiania dyskusji teologicznej w Ruchu mesjanistyczno-żydowskim, którego współzałożycielem jest Mark S. Kinzer, pełniący także funkcję przewodniczącego (od 2000 roku) [19]. Twórców ugrupowania motywuje pragnienie przywrócenia judaizmowi mesjanistycznemu silnych powiązań z judaizmem tradycyjnym i niezgoda na ewangelikalną orientację Ruchu mesjanistyczno-żydowskiego. Założenie to dobrze streszcza pierwsze z siedmiu wartości i przekonań Hashivenu zaprezentowanych na stronie ugrupowania: „Judaizm mesjanistyczny jest judaizmem, a nie kosmetycznie przerobioną na «żydowski styl» wersją tego, co istnieje w szerszej społeczności chrześcijańskiej” [20, 21]. Zatem „Hashivenu postuluje przesunięcie świadomości religijnej z poziomu identyfikacji z Kościołami chrześcijańskimi do poziomu identyfikacji z judaizmem rabinicznym” [22]. Jak podaje S. Osowski, „W podobnym duchu, afirmującym rolę żydowskiej tradycji, wypowiadają się mesjanistyczni rabini z utworzonego w 2006 roku ugrupowania Messianic Jewish Rabbinical Council (MJRC)” [23]. Jednak większość liderów UMJC nie utożsamia się z poglądami Hashivenu. Mimo to ta skrajna opcja trwa przy nadziei, że kiedyś judaizm mesjanistyczny osiągnie swoją dojrzałość wyrażającą się uczniostwem realizowanym poprzez tradycyjnie żydowskie formy ekspresji wiary i praktyki religijne. Jak reasumuje A. R. Juszczak, „Może to być chwilowy trend stanowiący jedynie incydent w historii judaizmu mesjanistycznego, ale może też stać się on podstawą trwałych przemian tego ruchu  i oczekiwanej przez członków Hashivenu akceptacji ze strony judaizmu tradycyjnego” [24]. Tym bardziej, że – jak zauważa S. Osowski – „Niewątpliwie w ciągu ostatnich lat nastąpiło zaadaptowanie przez Ruch wielu żydowskich praktyk i obyczajów obecnych w judaizmie. Jest to ogólnoświatowy trend (…)” [25] w środowisku mesjanistycznym.

Mark S. Kinzer otworzył niegasnącą dyskusję na temat tożsamości religijnej Żydów mesjanistycznych opublikowaną w 2000 roku rozprawą The Nature of Messianic Judaism (Oblicze judaizmu mesjanistycznego; tłumaczenie własne) [26]. Swój teologiczny projekt rozwija w opublikowanej pięć lat później pozycji zatytułowanej Post-Missionary Messianic Judaism. Redefining Christian Engagement with the Jewish People (Postmisyjny judaizm mesjanistyczny. Redefiniując chrześcijańskie zaręczyny z narodem żydowskim; tłumaczenie własne) [27]. „Postmisyjny judaizm mesjanistyczny to książka przełomowa i znacząca. Chociaż w niektórych kręgach zostanie odrzucona i uznana za heretycką, w innych będzie przyjęta jako ważne i programowe oświadczenie dotyczące przyszłego kierunku Ruchu mesjanistyczno-żydowskiego” [28], zauważa Richard Harvey. Jednak warto zaznaczyć, że zgodnie z opinią samego autora zawarty w tej książce przekaz stanowi wyzwanie nie tylko dla tożsamości Żydów mesjanistycznych, ale dotyczy w gruncie rzeczy tożsamości Kościoła [29].

Mark S. Kinzer z ubolewaniem postrzega definiowanie chrześcijaństwa i judaizmu jako dwóch odrębnych, niezależnych i samowystarczalnych – mimo, że historycznie powiązanych – religii. Rozdział ten stanowi wg niego pierwszą – i skutkującą w kolejnych – schizmę Kościoła. Z perspektywy judaizmu mesjanistycznego „w rzeczywistości są one (chrześcijaństwo obejmujące wierzących z pogan i szeroko pojęty judaizm; dopisek AiJO) jednym ludem i jedną religią, ale ludem i religią, które z natury mają dwojaki charakter” [30]. To zasadnicze założenie ma daleko idące implikacje nie tylko dla rozumienia istoty judaizmu mesjanistycznego, ale także (a może przede wszystkim) dla rozumienia charakteru i roli eklezji (społeczności wierzących w Jeszuę Mesjasza), a ostatecznie – dla relacji chrześcijańsko-żydowskich.

Koncepcja M. S. Kinzera oparta jest na zdecydowanym odrzuceniu teologii zastąpienia. „Supersesjonizm uczy, że eklezja zastępuje naród żydowski jako wybraną wspólnotę w przymierzu z Bogiem, w której przebywa Boża obecność i przez którą Boży cel jest realizowany w świecie. Zgodnie z tym tradycyjnym chrześcijańskim poglądem, Kościół jest Nowym i Duchowym Izraelem, spełniającym rolę dawniej zajmowaną przez «cielesny» Izrael. W ciągu dziesięcioleci jakie minęły od Holokaustu, wielu chrześcijan odrzuciło tę naukę. Wydaje się jednak, że niewielu nauczyło się czytać Nowy Testament w sposób pozbawiony jej wpływu. Jeszcze mniej rozważyło eklezjologiczne implikacje swojego nowego stanowiska.” [31] Koncepcja teologiczna prezentowana przez M. S. Kinzera, czyli postmisyjny judaizm mesjanistyczny, jest właśnie systemowym ujęciem konsekwencji wynikających z odrzucenia teologii zastąpienia, w którym „Jako zasadę traktuje on respektowanie pryncypium wybrania i świętości narodu żydowskiego” [32].

Poprzez użycie terminu „postmisyjny” M. S. Kinzer pragnie zaznaczyć odcięcie się od misyjnego charakteru, negatywnie kojarzonego w środowisku żydowskim, i jednocześnie podkreślić trzy istotne cechy dojrzałego judaizmu mesjanistycznego, (1) dla którego podstawą obserwancji tradycji żydowskiej jest wyraz wierności przymierzu, a nie szukanie sposobu na efektywną działalność ewangelizacyjną wśród Żydów, (2) który dostrzega ukrytą uświęcającą obecność Jeszuy pośrodku żydowskiego życia i tradycji religijnej i świadczy o niej nie jako  o rzeczywistości zewnętrznej, ale jako o rzeczywistości umiejscowionej w samym sercu Izraela oraz (3) który stanowi pomost dla Kościoła z pogan, łącząc go z narodem Izraela w taki sposób, że staje się on wielonarodowym przedłużeniem narodu żydowskiego i jego mesjańsko odnowionej relacji przymierza z Bogiem [33].

Te trzy założenia pozwalają realizować pozbawiony wpływu teologii zastąpienia model Kościoła: „Przymierze Izraela trwa, Kościół czerpie pokarm ze swojego żydowskiego korzenia, a  Jeszua pozostaje Mesjaszem i Panem zarówno dla Żydów, jak i pogan. Kościół chrześcijański może teraz potwierdzić swoją własną tożsamość jako rozszerzenie Izraela w sposób niesupersesyjny, ponieważ jego związek z żydowskim dziedzictwem stał się raczej konkretną rzeczywistością socjologiczną niż duchową abstrakcją” [34].

„Odnowienie żydowskiej eklezji i stopniowe uzdrowienie schizmy między Kościołem a narodem żydowskim miałoby ogromne konsekwencje dla życia eklezji (jako całości złożonej z Żydów i pogan, dopisek AiJO). List do Efezjan mówi o relacjach między Żydami i poganami w Mesjaszu jako o archetypie pojednania, które Jeszua przynosi światu. Niestety, era chrześcijańska przyniosła w stosunkach Kościół–Żydzi raczej nasilenie wrogości niż pokoju. (…) Odnowienie żydowskiej eklezji dałoby Kościołowi chrześcijańskiemu szansę na pokutę i odnowienie swego powołania w świecie” [35]. Ponadto, dałoby stosowną pomoc, by odpowiednio usłyszeć i odpowiedzieć na Słowo Boże, poprzez zrozumienie wcielenia i jego niedualistycznych implikacji [36] oraz aktualizację własnej tożsamości i powołania Kościoła, gdyż – jak pisze M. S. Kinzer – „Ucieleśnienie obecności żydowskiej eklezji posłużyłoby jako ciągłe przypomnienie, że odkupieńczy cel Boga pociąga za sobą skonsumowanie, a nie zniszczenie stworzonego porządku” [37]. Reasumuje swoją wypowiedź twierdzeniem, że „Kościół z narodów ma wiele do zyskania na przywróceniu Kościoła z obrzezanych” [38].

Co ważne, wg M. S. Kinzera „Schizma między narodem żydowskim a eklezją może zostać uzdrowiona bez dojścia do pełnej zgody co do mesjańskiej tożsamości Jeszuy” [39]. Jest to możliwe wówczas, gdy chrześcijaństwo przyjmie podwójną naturę eklezji i wynikającą z niej solidarność z narodem żydowskim, wyrażającą się w uznaniu Bożego działania i przenikającej żydowskie życie (choć ukrytej) obecności Mesjasza – uznaniu aprobującym przymierze Izraela, Torę i tradycję religijną. Akt naprawczy zostanie doprowadzony do pełni, gdy szersza społeczność żydowska zaakceptuje judaizm mesjanistyczny jako formę wyrazu żydowskiej wiary, a Żydów mesjanistycznych jako prawowitych uczestników żydowskiego życia wspólnotowego [40]. M. S. Kinzer podpiera to stanowisko faktem, iż „Nowy Testament sugeruje, że niezgoda na tożsamość Jeszuy będzie trwała do końca wieku, ale nie przewiduje schizmy o tej samej długowieczności” [41].

Kończąc prezentację wizji tego czołowego teologa judaizmu mesjanistycznego warto przytoczyć jego własne słowa w piękny sposób ilustrujące zasadnicze jej przesłanie: „Mówiąc  o schizmie między Kościołem zachodnim i wschodnim, Jan Paweł II stwierdził, że każdy kościół oddycha teraz tylko jednym płucem. Jest to trafna metafora, zwłaszcza jeśli rozszerzymy ją, rozumiejąc «powietrze», którym oddycha Kościół jako Ducha Bożego. Mając tylko jedno funkcjonujące płuco, zdolność Kościoła do przyjmowania i przekazywania Ducha jest ograniczona. Ta metafora ma jeszcze większe zastosowanie do pierwotnej schizmy, która zraniła eklezję w powijakach. Kościół musi wrócić «do domu», do Izraela, jeśli znów ma oddychać swobodnie i głęboko” [42]. 

Postmisyjny judaizm mesjanistyczny w ocenie Richa A. Robinsona jest nowym projektem teologicznym [43], jakże odmiennym od dotychczas panującego. To całkowicie nowatorski sposób patrzenia, wykraczający ponad tradycyjne kręgi dyskursu, będący znamiennym zwrotem zbliżającym teologię w stronę kwestii społecznych. Jako taki zatem w naturalny sposób staje się zarzewiem gorącej dysputy teologicznej, często skrajnie spolaryzowanej. Istotnie słusznie o propozycji M. S. Kinzera wyraża się R. Harvey, mówiąc, iż stanowi ona wyzwanie dla chrześcijaństwa, które w jej świetle powinno zredefiniować swój stosunek do narodu żydowskiego. Jest też wezwaniem dla Żydów mesjanistycznych do przeżycia nowej, postmisyjnej odpowiedzi polegającej na pierwotnej identyfikacji z judaizmem, a nie z chrześcijaństwem [44].

Wśród zdecydowanych krytyków teologii M. S. Kinzera znajduje się m. in. Eckhard J. Schnabel (teolog ewangelikalny), który sugeruje, że Kinzer najwyraźniej chce oddzielić Żydowskich wyznawców Jeszuy od tych pochodzących z narodów [45]. Z wielkim sceptycyzmem do koncepcji M. S. Kiznera odnosi się także Baruh Maoz, uważając ją za tendencyjną i pozbawioną potwierdzenia kanonicznej roli Pisma Świętego jako podstawy. Uważa, że proponowana przez M. S. Kiznera radykalna transformacja teologiczna opiera się na wątłych podstawach egzegetycznych [46].

Nie ulega wątpliwości, że Postmisyjny judaizm mesjanistyczny M. S. Kinzera spotyka się z oczywistym zainteresowaniem w środowisku teologicznym Żydów mesjanistycznych i równocześnie budzi wiele zasadniczych pytań. „Kinzer nie napisał tej książki przede wszystkim jako systematycznej teologii judaizmu mesjanistycznego, ale jako przegląd i reinterpretację nauczania Nowego Testamentu, która prowadzi do nowego zrozumienia relacji między Kościołem   a Izraelem. (…) Budując swoją argumentację wokół natury eklezjologii (…) Kinzer formułuje ukryte, ale ważne stwierdzenia teologiczne na temat kilku kwestii, takich jak natura wybrania i zbawienia, wyjątkowość i znaczenie Jeszuy oraz znaczenie Tory w świetle przyjścia Mesjasza. Publikacja nie rozwija dyskusji we wszystkich tych kwestiach i będziemy musieli poczekać na kolejny(e) tom(y) Kinzera, żeby zobaczyć, jakie stanowisko wobec nich zajmie. Założenia leżące u podstaw argumentacji Kinzera będą musiały zostać doprecyzowane, aby uzyskać ogólny obraz tego, jak rozumie on szersze teologiczne implikacje swojego stanowiska.” [47], zaznacza R. Harvey.

Alternatywny model eklezjologiczny M. S. Kinzera spotyka się też z bardzo dobrym przyjęciem. Jedną z pozytywnych opinii jest opinia Davida H. Sterna (zm. 2022). Uważa on Postmisyjny judaizm mesjanistyczny za bardzo ważny wkład w teologię. „Kinzer sugeruje, że jedynie eklezjologia, która wymaga od chrześcijan pochodzenia pogańskiego, aby uznali swoją «solidarność» (określenie stosowane przez Kinzera) z narodem żydowskim, adekwatnie określa implikacje odrzucenia teologii zastąpienia. Taka identyfikacja z narodem żydowskim sprawia, że sama tożsamość chrześcijańska różni się od tego, czego chrześcijanie byli dotychczas nauczani” [48], pisze D. H. Stern. Jak zauważa, „Tradycyjnie chrześcijanie nie przyznawali się do przyłączenia się do wspólnoty («życia narodowego») narodu żydowskiego, ale starali się pominąć drugi rozdział Listu do Efezjan, mówiący o przymierzach, obietnicach, nadziei i Bogu Izraela. Ale to nie działa w ten sposób. Rut zrozumiała to tysiąc lat wcześniej, kiedy powiedziała: «Amekh ammi ve’elohaikh elohai (Twój naród będzie moim narodem, a twój Bóg będzie moim Bogiem [49])»” [50].

Mark S. Kinzer mieszka wraz z żoną Roslyn w Ann Arbor w stanie Michigan. Urodził się w Detroit w 1952 roku w konserwatywnym domu żydowskim. W 1971 roku został wyznawcą Mesjasza Jeszuy [51]. Przez pierwsze dwadzieścia lat swojego życia jako ucznia Jeszuy był członkiem ekumenicznej społeczności Word of God założonej przez rzymskich katolików [52]. „Dość szybko stał się jej aktywnym członkiem i został włączony do jej zespołu przywódczego” [53]. W 1993 roku założył kongregację mesjanistyczną w Ann Arbor, w której służy do dzisiaj jako emerytowany rabin [54]. Lata zaangażowania w Jeszuę, w żydowską tożsamość oraz w jedność międzykulturową i międzywyznaniową ukształtowały jego poczucie osobistej misji [55]. 

W 1995 roku uzyskał doktorat w dziedzinie judaizmu Drugiej Świątyni na Uniwersytecie Michigan, a w 2001 roku został wyświęcony na rabina przez UMJC [56]. M. S. Kinzer był członkiem Komitetu Teologicznego UMJC oraz członkiem komisji pracującej nad dokumentem wnoszącym definicję judaizmu mesjanistycznego Defining Messianic Judaizm (2005) oraz nad UMJC Statement of Faith (2012) – oficjalnym Oświadczeniem Wiary UMJC [57]. Jest starszym wykładowcą i emerytowanym prezydentem Messianic Jewish Theological Institute, szkoły podyplomowej przygotowującej liderów do służby w Ruchu mesjanistyczno-żydowskim. Jest także jednym z założycieli Hashivenu, forum pogłębiania dyskusji teologicznej w ramach Ruchu mesjanistyczno-żydowskiego, gdzie od 2000 roku pełni funkcję przewodniczącego [58]. M. S. Kinzer jest także jednym z rabinów założycieli Messianic Jewish Rabbinical Council (Rady Rabinicznej Żydów Mesjanistycznych), a w jej ramach pierwszym przewodniczącym Faith and Halakhic Standards Committee (Komitetu ds. Wiary i Standardów Halachicznych) [59].

Ten czołowy teolog judaizmu mesjanistycznego jest autorem wielu znaczących publikacji: The Nature of Messianic Judaism. Judaism as Genus, Messianic as Species (2000), Post-Missionary Messianic Judaism. Redefining Christian Engagement with the Jewish People (2005), Israel’s Messiah and the People of God. A Vision for Messianic Jewish Covenant Fidelity (2022), Searching Her Own Mystery. Nostra Aetate, the Jewish People, and the Identity of the Church (2015) [60], Jerusalem Crucified, Jerusalem Risen. The Resurrected Messiah, the Jewish People, and the Land of Promise (2018), Israel in the Heart of the Church. Jesus in the Heart of Israel (2020), Besorah. The Resurrection of Jerusalem and the Healing of a Fractured Gospel (2021) [61].

M. S. Kinzer jest wiodącym autorytetem w zakresie stosunków katolicko-mesjanistycznych. „Brał udział w pracach Grupy ds. Dialogu Między Katolikami a Żydami Mesjanistycznymi od samego początku jej istnienia. Należał do jej najbardziej zaangażowanych członków i jako jeden z trzech reprezentantów strony mesjanistycznej wziął udział we wszystkich jej spotkaniach” [62].

„Przełomowy myśliciel, który wyniósł judaizm mesjanistyczny na nowy poziom teologicznego wyrafinowania” – tak o Marku S. Kinzerze wyraził się były przewodniczący Fuller Theological Seminary, Richard Mouw [63].